Todrakloof


Hoewel ons doel is zuidwaarts te gaan, rijden we eerst de beroemde Todrakloof in. De beroemdste van Marokko. En zo gaat dat dan: die moet je gezien hebben. Iemand op de camping was er geweest en vertelde dat het stinkend druk was. Maar ja, dat was op zondag. Maar van rust is ook geen sprake als wij op maandag komen. De kloof is in één woord schitterend, steile wanden, een nauwe doorgang, een bron die ontspringt en een riviertje vormt, je kijkt je ogen uit. Maar ook - aan de schaduwzijde van de kloof - de verkopers van toeristenspullen. We rijden eerst het smalste gedeelte door - ongeveer een kilometer lang - om daarna te voet nog eens de kloof te bezoeken. Voorbij de nauwe doorgang vinden we een plek naast een bus. Die blijkt een groep jongeren te hebben afgezet die bezig zijn de wanden te beklimmen. Dat zo te zien willen leren. Even is er veel geschreeuw als er iets groots naar beneden valt maar het is gelukkig geen persoon. De buschauufeur zit met een tweetal anderen lekker in de schaduw van de bagageruimte. Er ontstaat een gesprekje en even later zitten we naast hen thee te drinken. Heerlijk gezellig.













Een poosje later ondernemen we de voettocht door de kloof. De wanden rijzen loodrecht naast ons omhoog. Het is alsof ze ons koelte toewuiven in de hitte van de dag. Vanaf een bepaald punt stroomt er water, omdat er zich een eeuwenoude bron bevindt. Zo gaan we te voet.Druk, maar indrukwekkend. Heen en terug dus. Een souvenir voor thuis rijker. Voor de meeste toeristen was het dat dan. Wij gaan verder, niet voor niets heet het hele dal Todrakloof. Maar verkeer is er nauwelijks meer. De kloof is niet meer zo nauw, maar om elke bocht is het weer anders













            Om elke bocht weer anders                                  de nieuwe stuwdam                                              pauze in een dorpje

Vele kilometers verder is een nieuwe stuwdam gebouwd. Er achter moet zich kennelijk een meer gaan vormen, maar met de droogte zal dat niet meevallen en van dat meer is nog maar weinig te zien. We passeren weer allerlei dorpjes. De tijd heeft hier stil gestaan, we worden overal nagewuifd. En als we uiteindelijk besluiten een pauze te nemen en dan terug te keren, worden we al snel omringd door kinderen en kunnen we nog wat versnaperingen kwijt (Het zorgt ervoor dat we zelf niet met teveel overtollige kilo's huiswaarts gaan). Ze genieten, al kunnen de kinderen ook erg opdringerig blijven.

Irritatie en irrigatie
We keren uiteindelijk terug naar Tinderhir en nemen de weg naar Tinejdad, de weg die naar het zuiden naar de Sahara leidt. Een kilometer of twintig buiten Tinerhir vinden we eenkleine camping achter een restaurant. De eigenaar verwelkomt ons met een thee en doet in alles zijn best, zeker ook wanneer we in zijn restaurant opnieuw een Tagine bestellen. Het is de zoveelste al. Elke keer heerlijk. Een tagine is een stoofschotel van aardewerk waarin een soort ragout van vlees en vele groenten klaar gestoomd wordt. Ik had een berberomelette besteld, die ik me heerlijk liet smaken.
        Bij elk uitzichtpunt souvenirs te koop

Wat Ada had weet ik even niet meer. Alleen, zoals heel vaak, is het enige drinken erbij water, maar we laten het ons weer smaken.
Wanneer we de volgende morgen weer vertrekken komen we op een hele nieuwe weg terecht waar bijna niemand is. Wat we hier niet verwachten en niet in de gaten hebben is dat er tòch een politiecontrole staat (zoals bijna bij elke stad, soms meerdere keren, maar nu in the middle of nowhere). Op het laatste moment zie ik ze half achter bomen staan, aan de snelheid ligt het niet, maar een agent springt tevoorschijn en maant me te stoppen. Ik had moeten afremmen en niet zo hard mogen doorrijden. Kennelijk stond er een bord (meestal staan er wel zes). Ik voel me geïrriteerd. Waar slaat dit nu op. Hij laat me meekomen en zien dat de boete voor het niet vaart verminderen 400 MAD (Dirham, 38 Euro) is. Alleen, dat is het probleem, ik laat mijn portemonnee zien: ik heb nog geen 100 MAD meer. En nee, pinnen kan niet. Dus rij dan maar door.
In Tinejdad gaan we eerst pinnen, kopen nog wat water (er gaan vele liters per dag er doorheen en kraanwater is echt niet aan te bevelen) en slaan dan af naar de R702 richting Erfoud. Het wordt steeds meer zichtbaar dat we in het woestijngebied terecht komen. Het is er vlak, kaal en woest, een steenachtige woestijn waar nauwelijks bewoning is. Er lijkt geen einde te komen aan deze negentig kilometer lange weg. Het asfalt is slecht, af en toe passeren we een typisch Marokkaans dorp met de vierkante huizenbouw, waarvan de meeste niet af zijn of kapot. Zo is dat overal. Soms denk je: hier woont echt niemand meer en dan wappert er toch nog wasgoed.

Ook de kleine winkeltjes zijn typisch Marokkaans. Hoewel we af en toe inkopen doen in een grote Marjane of Carrefour, bevalt het me wel om in die kleine volgestouwde winkeltjes, waar je je amper keren kunt, even binnen te stappen en wat artikelen te kopen. Men is zichtbaar blij als je als buitenlander binnenkomt en ook wanneer je het voor ons kleine bedrag nog afrondt.
We komen in een gedeelte waar we midden in het woestijngebied steeds hopen zien liggen, kleine heuveltjes als het ware. Even later draaien we een parkeerterrein op en worden we geïnformeerd over het irrigatiesysteem dat de nomaden hadden aangelegd. Vele kilometers aan kanalen bevinden zich onder de grond. Daarin werd water bewaard. Een deel is toegankelijk. We dalen moeilijke trappen af naar beneden en zitten na afloop weer thee te drinken. Een of twee kettingen rijker met nog meer souvenirs voor de kleinkinderen gaan we weer verder.
Nu komt het serieuze woestijnwerk eraan. Als we eindelijk in Erfoud zijn, nog een keer getankt hebben (ouderwetse prijzen voor die diesel) slaan we de weg naar Merzouga in, alwaar het Erg Chebbi ligt (Erg betekent duinengebied).

De omgeving wordt al droger en droger, gelet op de palmbomen, de vlaktes worden groter. Een onafzienbare steenachtige vlakte, links en rechts. Het houdt maar niet op. Een woestijn van steen, met af en toe zand. En dan ineens ontwaren we aan de horizon wat wel geelgekleurde bergen lijken die afsteken boven het vlakke landschap. Is dat de Sahara, zo gaat door ons heen?













Het wordt steeds duidelijker dat de zandduinen niet zomaar wat duinachtig zijn, zoals we dat van de zeekant kennen. De heuvels zijn veel hoger dan we ons ooit hadden voorgesteld. Ze blijken soms 120 tot 150 meter hoog te zijn. We volgen de route naar de camping en zoeken dan een plek in de zinderende hitte tegen de duinenrand aan. Achter ons het zwembad, voor ons het verzengende zand. Vol verbazing staan we daar. De palmbomen maken het decor helemaal af.

Drie woestijnen
Overdag is het verzengend heet (gelukkig nog net geen 41, zoals in Mhamid), maar niet om even in de zon te zitten of lopen. Dus pakken we eerst het zwembad. In de avond maak ik een wandeling de zandduinen in. Het is zwaar lopen door het zand. Als ik me omkeer zie ik in de verte nog de contouren van de camper. Verdwalen is er hier sowieso niet bij, ik ben niet de enige die de woestijn te voet verkent. Maar tegelijk ervaar je de weidsheid, de stilte. Je glijdt a.h.w. door het zand de heuvel af, er tegenop lopen is heel zwaar. In de verte zie ik enkele groepen met dromedarissen voorbij trekken. Met een telelens van 600 mm haal je die lekker dichtbij. Een hele belevenis daar zo door de zandduinen van de Sahara te lopen. Zoals gezegd zijn ze hier erg hoog, wat niet overal zo is.














De volgende morgen - in het ochtendlicht kleurt de Sahara weer heel anders, zie foto hiernaast - gaan we met een 4WD een tochtje van enkele uren maken. Ook dat is een hele belevenis. Vooral omdat je leert ontdekken dat er eigenlijk drie soorten woestijnen zijn. Eerst gaan we over een volkomen vlak gedeelte. Snoeirecht. We rijden alleen maar, zoals dat hier gezegd wordt, over de piste. Dat zijn de sporen die geen asfalt hebben. Dat eerste deel bevat allemaal klein zwart grid. Ook een woestijn dus. Er groeit niets. We rijden eerst naar een plek waar tot drie jaar geleden een groot meer was. He-le-maal opgedroogd. Eerst kwamen er allerlei soorten vogels, nu is er niets meer. Aan de contouren en hier en daar nog wat dorre begroeiïng kun je de omtrek van het meer nog zien. Daarna rijden we naar de rand van de zandduinen. Hier ervaren we hoe de wind de zandduinen steeds verder blaast, hier en daar zie je nog het zwarte grid, maar met de auto scheuren we door het zand, over de heuvels en lopen ook weer een stuk door het zand. De zandwoestijn dus.













We gaan naar de derde soort woestijn. Die bestaat uit rotsen, is heuvelachtig met veel en grover gesteente dan het zwarte grid wat heel vlak is. We zien heel wat steensoorten, zoeken mineralenfossielen. En vinden die ook. We komen bij een terrein waar opppervlaktemijnbouw gepleegd werd, en allerlei mineralen boven de aarde kwamen.

We zien een militaire post waaromheen volkomen vervallen onderkomens staan, maar waar de militairen in verblijven. Dan komen we weer in een vlak woestijngebied, waar we in de verte allerlei onderkomens zien. Het zijn de nomaden die hier gekomen zijn in de coronatijd. Ze hebben hun bouwsels opgetrokken en scharrelen wat met vee en nodigen toeristen uit biij hen te komen en tegen een kleine vergoeding thee te drinken. Dat doen we dan ook maar wat graag.
In deze omgeving is ook een hele gemeenschap van Sudanezen. Zij zijn in de slavernijtijd hier terechtgekomen en na de afschaffing van de slavernij hier blijven wonen. Omdat ze erg muzikaal zijn brengen ze hun mooie muziek voor toeristen ten gehoren en wij luisteren graag mee.














          Nomadententen                                                         de keuken                                                     de dromedaris(sen)













         Thee bij de nomaden                                                        en ja, op de grond                                    Sudanees muziekgezelschap

We gaan weer een stuk Sahara in. Je raakt de orientatie wel kwijt maar de gids weet alle wegen. Op een gegeven moment zegt hij ook: als ik je hier achter zou laten, zou je de weg niet meer terugvinden.
Tenslotte laat hij ons nog een Palmeria zien. Een bosgebied vol palmen, waar dadels geoogst worden, maar waar tussen de palmen steeds vakken zijn die als een soort volkstuintje gehuurd kunnen worden. Met een ingenieus systeem van kanaaltjes krijgt elk tuintje volgens een bepaald rooster een beetje water. Water is hier schaars, het moet via een leidingnetwerk helemaal uit Ar-Rachidia komen. Een leidingnetwerk van 45 km. Als we terugkomen van de schitterende rondreis duiken we zo het zwembad in. Dat koelt af.





        Nog een paar plaatjes          









Berberapen
We gaan weer afscheid nemen van Merzouga. Vanwege de temperatuur, 39 graden, niet erg, maar het voelt wel alsof we het hoogtepunt gaan verlaten. We trekken richting Ar-Rachidia, maar willen niet al teveel rijden. Een eind ervoor vinden we een leuk klein campingkje, midden tussen de bergen, met palmen omzoomd, op loopafstand via een stoffige weg van een klein dorpje.
We komen naast Hollanders te staan (nou ja, Friezen) en hebben al gauw gezellig contact. We verblijven er nog een dag, de temperatuur is nog steeds boven de 35 is. Een wandeling naar het nabijgelegen dorpje valt dan ook zwaar. En de frisdrank in het plaatselijke winkeltje met de bekende structuur (uiterst klein doch volgestouwd) smaakt dan ook uitstekend. Een klein jochie kijkt verlangend als ik de koelkast openmaak. Wil hij ook iets hebben? Zeker, hij neemt gretig wat van ons aan als ik betaald heb. Als we later teruglopen wordt er vanuit een wat van de weg afgelegen huis heel hardgeroepen en gezwaaid. Het is dat kleine jochie. Dat maakt je dag ook weer goed.


De volgende dag wordt weer een rijdag. Door Ar-Rachidia (boodschappen), verder door een schitterend berglandschap tot in Midelt, waar we op de camping municipale verblijven. We trekken later nog enkele zijdalen in, rijden over uiterst slechte wegen en staan heel lang bij een groot meer (Aquelmame) waar de stilte groots is en tot tweemaal toe een kudde schapen aan komt hollen om zo gauw mogelijk allemaal naast elkaar water te drinken. Prachtig om te zien.
















      Een van de vele ezels                                                       Armoedige dorpjes                                    Het meer


Een klein stukje verder, in Azrou, vinden we onze volgende stop op een kleine maar drukke camping in een kersenboomgaard. Het is goed kersen eten.


De volgende dag zoeken we het cederbos op. Daar zijn de berberapen. We hoeven niet lang te zoeken, want die apen weten ook waar de toeristen komen. We hadden nog bananen die nodig op moesten, daar wisten de apen wel raad mee. Heel leuk om die ook gezien te hebben. Anders dan in de Apenheul.

Fes
De vierde en laatste koningsstad, daar zijn we naar op weg. De koningssteden zijn ooit de hoofdstad van Marokko geweest. We rijden door Azrou en Ifrane. En daar kijken we onze ogen uit. Er ligt namelijk helemaal geen vuil op straat. Er zijn zelfs stoepen en er hangen veel prullenbakken. Nog nooit zo'n schone stad gezien. En allemaal mooie en afgewerkte huizen. Ja, de stad van de rijken, zegt later iemand. Een ook geen wonder, want de koning (waar iedereen mee weg loopt) heeft hier zijn zomerpaleis. Even buiten Ifrane laten we bij een tankstation onze camper wassen. Die was zo ontzettend vies geworden. In Fes doen we eerst met veel moeite boodschappen en zoeken dan de camping op. Die komt naast twee NL-campers te staan die kennelijk bij elkaar horen. Wat later blijkt, uit Utrecht. Jullie zijn zeker pas begonnen, zo zeggen ze. Nee, hoezo? Nou de camper is nog zo schoon. Tja...
Als we de volgende dag met de taxi naar de medina van Fes gaan zitten zij ook in die taxi. Zo hebben we nog hele gesprekken. Wij stappen uit bij de beroemde blauwe poort (zie foto hierboven links). Daar komen we gelijk in de souks. Een eindeloze rij van winkeltjes.

Tenslotte is er ook nog iemand die ons bij de leerlooiereien brengt, je wordt bijna gedwongen zo iemand te volgen. De medina heeft - schrik niet - 9400 verschillende hele smalle straatjes, dus je komt er alleen niet doorheen. Uiteraard blijkt ook dat hij erg arm is en alleen maar uit toeristen-de-weg-wijzen zijn inkomsten heeft.... m.a.w., je komt niet onder een fooi uit. Hij wijst ons ook enkele keren een kleine bakkerij aan. Mensen maken thuis het deeg klaar en brengen het dan naar deze bakkerijen. Daar wordt het voor hen gebakken.
De uitleg bij die leerlooiereien was erg interessant. Van het stropen van de huid (van kameel, lees dromedaris, schaap tot slang) tot het afleveren van het gemaakte leer gaan er vier maanden overheen. En uiteindelijk heb je uit vele producten de keus. We hebben eindeloos door de straatjes van de medina gelopen en zijn erg dorstig. We zoeken een mooie plek uit om wat te drinken.


De volgende dag - jawel, voor het eerst in al die weken is het gaan regenen. Voor vandaag en morgen voorspeld- bezoeken we de buitenkant van de medina. De muren, het paleis, musea, ruïnes, er is genoeg te zien. Een interessante stad!





Vervolg op pagina 5

Top - Volgende pagina